Παγγαίο- από τα Χρυσωρυχεία στις Ασημότρυπες

Τα αρχαία χρυσωρυχεία μας φέρνουν κοντά του Παγγαίο, το βουνό που κουβαλάει πάνω του όλη την γη, που του φόρτωσαν όλο το βάρος της «Πανγαίας»! Με τα πλούσια σε χρυσό και άργυρο ορυχεία του που έκαναν τον Ηρόδοτο να αναφέρει «..το Πάγγαιον ούρος, εόν μέγα τε και υψηλόν, εν τώ χρύσεά τε και αργύρεα ένι μέταλλα..», τον Στράβωνα να λέει «..Και αυτό δε το Παγγαίον χρυσεία και αργυρεία έχει μέταλλα..», τον Ευρυπίδη να το ονομάζει «..όρος με τους όγκους χρυσού, του οποίου η γη κρύβει άργυρο..» και τον Θουκιδίδη να επικαλείται τα μεταλλεία της Σκαπτής Ύλης, στην διπλανή κοιλάδα των Φιλίππων. Ακόμη ο Πεισίστρατος, τον 6ο αιώνα π.Χ., χάρη στα πλούτη που απέκτησε στα μεταλλεία του Παγγαίου κατά την εξορία του, ανακατέλαβε την εξουσία στην Αθήνα. Ο Αισχύλος στην τραγωδία «Πέρσαι» αναφέρει το όρος Παγγαίο στην περιγραφή της πορείας των ηττημένων Περσών: «...φτάσαμε στη Μακεδονία, στον Αξιό, και στους βάλτους και τις καλαμιές της Βόλβης και στο Παγγαίο όρος». Με δεδομένη την στρατηγική σημασία του Παγγαίου δεν ήταν τυχαίο που ο Μακεδόνας βασιλιάς Φίλιππος κατέλαβε την περιοχή και ίδρυσε στην σκιά του βουνού την πόλη των Φιλίππων. Βλέποντας νότια έχει μπροστά του το Σύμβολο, ένα βουνό γνωστό και για τον γρανίτη του. Ανάμεσα τους η Πιέρια κοιλάδα, που πήρε το όνομα της από τους χρυσωρύχους Πίερες, Θρακικός λαός της αρχαίας Μακεδονίας, και που από τον Στρυμώνα μέχρι την Ελευθερούπολη την διασχίζουν τόσο η παλιά εθνική οδός όσο και η Εγνατία οδός. Χαρακτηριστικό της κοιλάδας τα πολλά και κοντά, το ένα στο άλλο, χωριά, που όλα μαζί φέρνουν το όνομα «Ηνωμένες Πολιτείες»! Θυμάμαι σαν παιδί, γύρω στα 8 με 10 χρονών, συνέβαινε να ταξίδευω αρκετά συχνά προς την Δράμα και την Καβάλα. Δεν έβλεπα λοιπόν την ώρα και τη στιγμή που το λεωφορείο θα περνούσε δίπλα από το λεοντάρι της Αμφίπολης, θα βρισκότανε πάνω στην μεταλλική γέφυρα του Στρυμώνα και θα έβλεπα από τόσο κοντά αυτό το πανύψηλο βουνό που το έλεγαν Παγγαίο. Που να ήξερα τότε ότι 30 χρόνια μετά, ότι όχι μόνο θα ανέβαινα στην κορυφή του, αλλά ότι σαν γεωλόγος θα πατούσα στα μονοπάτια και θα βρισκόμουν στις ίδιες μικρές μεταλλευτικές στοές από τις οποίες οι αρχαίοι Έλληνες, πήραν τον χρυσό που υπήρχε, και δημιούργησαν οικουμενικό πολιτισμό αλλά και ισχυρή πολιτική δύναμη. Και για να πάμε στα δικά μας χρόνια, γύρω στο 1990 μια ομάδα γεωλόγων του ΙΓΜΕ βρέθηκε στην περιοχή παίρνοντας στα χέρια της την σκυτάλη από όλους αυτούς που προγενέστερα, από το πολύ μακρινό παρελθόν, συμμετείχαν στον ίδιο μεταλλευτικό αγώνα δρόμου.΄Εχοντας δηλαδή σαν στόχο την κοιτασματολογική έρευνα χρυσού και άλλων μεταλλικών ορυκτών στο Παγγαίο και ευρύτερα στην περιοχή. Μαζί στην προσπάθεια αυτή ο αξέχαστος συνάδελφος μας Δημήτρης Ηλιόπουλος, ο Γιάννης Χατζηπαναγής, ο Χρήστος Κοσμάς, ο Νίκος Επιτρόπου, η Ελευθερία Δήμου, που με το μικροσκοπικό της «μάτι», όπου και αν «κρυβότανε» ο χρυσός θα τον έβρισκε. Με την ένταξη της περιοχής σε κάποια ευρωπαϊκά προγράμματα, στην ερευνητική ομάδα προστέθηκαν περιστασιακά και οι James Baker και Rob Hellingwerf, δύο εξαιρετικοί επιστήμονες, και με τον καιρό καλοί φίλοι, που μέσα από την συνεργασία μας διατηρούν ακόμη και σήμερα τη άριστη σχέση τους με την ελληνική γεωλογία. Σίγουρα συνέβαλλαν και άλλοι Έλληνες αλλά και ξένοι συνάδελφοι που η κακή μου μνήμη δεν με βοηθάει να θυμηθώ τα ονόματα τους. Χρυσός και ασήμι υπάρχουν, το κοίτασμα λείπει Το μονοπάτι στη βόρεια πλαγιά του Παγγαίου, με σημείο εκκίνησης την Νικήσιανη και τελικό προορισμό και άφιξη στις Ασημότρυπες μετά από περίπου 1,5 ώρα, ήταν από μόνο του μια ξεχωριστή εμπειρία. Ήδη από την αρχή του ιδιαίτερη εντύπωση κάνει η παρουσία αρχαίων σκουριών, διάσπαρτα εδώ και εκεί αλλά και σε σωρούς. Αν τα αποθέματα τους ήταν πολλά θα μπορούσαν ίσως να συμβάλλουν στην κοιτασματολογική δυναμική της περιοχής με δεδομενο ότι η χημική ανάλυση τους φανερώνει υψηλές περιεκτικότητες χρυσού. Όσο και αν ήταν καλοί μεταλλουργοί οι αρχαίοι χρυσωρύχοι, οι κάμινοι, τα λεγόμενα χωνευτήρια τήξης του χρυσού, που επίσης σώζονται «εν μέρει», δεν κατόρθωναν να πάρουν όλο τον χρυσό του αρχικού μεταλλεύματος. Ανεβαίνοντας το σκεπασμένο από πανέμορφες καστανιές μονοπάτι, και φθάνοντας στις Ασημότρυπες, όσο τρομάζεις από την εικόνα της παλιάς στοάς (από το 1977), τόσο εντυπωσιάζεσαι από τα δομικά χαρακτηριστικά των μεταλλοφόρων πετρωμάτων που βλέπεις μπροστά σου. Χρήζει πραγματικά εκπαιδευτικής αξιοποίησης στο πλαίσιο πρακτικής άσκησης φοιτητών από τα γεωλογικά τμήματα των πανεπιστημίων της χώρας. Αναπτύσσεται με συμπαγή μορφή σε βάρος στρωμάτων μαρμάρων της μεταβατικής ζώνης (γεωλογικός σχηματισμός με ευρεία παρουσία στην δυτική Ροδόπη), με κύρια ορυκτά τον αρσενοπυρίτη, τον χαλκοπυρίτη, τον σιδηροπυρίτη, τον σφαλερίτη, τον γαληνίτη αλλά και ορυκτά του χρυσού και του αργύρου. Με πολυμεταλλική σύσταση που περιέχει 2,1 % χαλκό, 0,6 % μόλυβδο, 0,2 % ψευδάργυρο, αλλά κυρίως 47 γρ/τον ασήμι και 7 γρ/τον χρυσό. Από τις Ασημότρυπες, αν υπάρχει κουράγιο, καλή φυσική κατάσταση και αναρριχητική δεινότητα, μπορεί να συνεχίσει κανείς πεζοπορικά μέχρι την κορυφή Πιλάφ Τεπέ (μετονομάστηκε ελληνικά σε Αυγό ή Μαυροκορυφή), θέση που επίσης είναι πολύ εύκολα προσβάσιμη με αυτοκίνητο λόγω κυρίως των πρόχειρων χιονοδρομικών εγκαταστάσεων που υπήρχαν τουλάχιστον τότε. Η παρακείμενη μεταλλοφορία χαρακτηρίζεται κυρίως από οξείδια αλλά και άλλα δευτερογενή ορυκτά, με κυρίαρχη την παρουσία του λειμονίτη, μαγγανιούχων ορυκτών, μαλαχίτη, και υπολείμματα θειούχω ορυκτών όπως χαλκοπυρίτη που φαίνεται πως γλύτωσε την σαρωτική επιβολή της οξείδωσης. Χαμηλές οι περιεκτικότητες χρυσού με την μεγαλύτερη στα 0,35 γρ/τον. Γενικά η συγκεκριμένη διαδρομή, αν φυσικά είστε του «βουνού» ή του «ορειβατικού», προτείνεται και σε μη γεωλόγους έχοντας φυσικά μαζί νερό, ένα θερμό με καφέ και κάτι φαγόσιμο. Ερχόμενοι στην νοτιοανατολική-νότια πλευρά του Παγγαίου και ξεκινώντας από το Χορτοκόπι προς την Αυλή είναι εντυπωσιακη η παρουσία των μικρών σε μέγεθος αρχαίων στοών εξόρυξης χρυσού. Τεκτονικές ζώνες πυριτιωμένων και σερικτιωμένων γνευσίων, με ένα εύρος 100 μέτρων, συνοδεύονται από την παρουσία φλεβών σιδηροπυρίτη και υδροθερμικού χαλαζία, που στην λειμονιτική κυρίως έκφραση τους περιέχουν πάνω από 4 γρ/τον χρυσό. Νοτιοδυτικότερα στο χωριό Μεσορόπη η εμφανώς οξειδωμένη μεταλοφορία θυμίζει περισσότερο την κοιτασματολογική εικόνα στις Ασημότρυπες, με χαρακτηριστικά ορυκτά τον χαλκοπυρίτη, τον σιδηροπυρίτη, τον μαλαχίτη, τον λειμωνίτη, αλλά και ορυκτά του χρυσού. Στην επαφή της μεταλλοφορίας με τα μάρμαρα παρατηρείται ζώνη σκαρνούχων ορυκτών, όπως επίδοτου, κεροστίλβης και γρανάτη. Οι τιμές του χρυσού φθάνουν μέχρι 84,5 γρ/τον, με την μέση τιμή να υπολογίζεται σε περίπου 5,9 γρ/τον. Στο νοτιοδυτικό τμήμα του Παγγαίου, στη Μεσολακκιά, ανάμεσα στη Νέα Φυλή βόρεια και το Οφρύνιο νότια, η μεταλλοφορία θυμίζει τις καλαμίνες στα Λιμενάρια, όπως αποφάνθηκε και ο Νίκος Επιτρόπου που δούλεψε για πολλά χρόνια στα αντίστοιχα κοιτάσματα της Θάσου. Η μεταλλοφορία εντοπίζεται σε μια χαρακτηριστικά λατυποποιημένη επωθητική ζώνη με κύρια ορυκτά τον σμισθονίτη, μαλαχίτη, αζουρίτη, λειμονίτη, καθώς και ανκερίτη, βαρίτη, ροδοχρωσίτη και σιδερίτη. Πολύ ενδιαφέρον έχει εδώ η παλιά εγκατελειμμένη Μεσολακκιά, ένα χωριό πραγματικό φάντασμα, με τα σπίτια να βρίσκονται μόνα και ερμητικά στη θέση τους. Η περιεκτικότητα μολύβδου-ψευδαργύρου με την μορφή καλαμινών ανέρχεται σε περίπου 20%, ενώ η τιμή του χρυσού είναι πολύ χαμηλή δεν ξεπερνάει τα 0,07 γρ/τον. Στό ύψος της Ελευθερούπολης και στη πλευρά του Συμβόλου, λίγο έξω από το χωριό Κοκκινόχωμα εμφανίζεται μεταλλοφορία χρυσού αντίστοιχης αυτής στο Χορτοκόπι, στην απέναντι πλευρά του Παγγαίου. Πρόκειται για φλέβες σιδηροπυρίτη και υδροθερμικού χαλαζία, με την παρουσία λειμονιτίωσης, που περιέχουν μέχρι 38,8 γρ/τον χρυσό, με την μέση τιμή στα 7,3 γρ/τον. Όπως φαίνεται και στην τομή, ανάμεσα στα δύο βουνά, Παγγαίο και Σύμβολο, υπάρχει η Πιέρια κοιλάδα, που αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα τεκτονικού βυθίσματος, με τις δικές του γεωλογικές ιδαιτερότητες και δυνατότητες. Γενικά, τόσο ο χρυσός, όσο και το ασήμι, αλλά και άλλα μέταλλα υπάρχουν απανταχού στο Παγγαίο.’Αλλες όμως ήταν οι αποθεματικές απαιτήσεις των αρχαίων, από αυτές που ισχύουν σήμερα για να φτιάξεις ένα κοίτασμα! Την ιστορία την γράφουν οι άνθρωποι Η γεωλογία είναι ίσως η πιο δημοκρατική από τις επιστήμες. Κάτι σαν πολίτης του κόσμου. Δεν αναγνωρίζει σύνορα, δεν κάνει κοινωνικές διακρίσεις, φέρνει κοντά διαφορετικούς κόσμους, αλλά κυρίως ενώνει ανθρώπους. Στο Παγγαίο βλέπουμε ότι δύο διαφορετικές γεωλογικά ζώνες, η Σερβομακεδονική στην πλευρά της κεντρικής Μακεδονίας και η ζώνη της Ροδόπης στην πλευρά της Ανατολικής μακεδονίας, έρχονται σε επαφή έστω και τεκτονικά, δηλαδή κάπως ανορθόδοξα, αλλά και ότι η κοντινή αυτή σχέση και συνάντηση, επιτρέπει την άμεση σύγκριση, που τελικά αναδεικνύει μεταξύ τους ομοιότητες, τόσο στα είδη των πετρωμάτων και τους γεωλογικούς σχηματισμούς, όσο και στους κοιτασματολογικούς τύπους. Και όπως φαίνεται στην τομή, οι διάφοροι κοιτασματολογικοί τύποι, που κανονικά ο καθένας τους εντάσσεται μεταλλογενετικά, είτε στη γεωλογική ζώνη της Σερβομακεδονικής είτε σε αυτήν της Ροδόπης, μπορούν να χωρέσουν από κοινού στο ίδιο εικονικό μοντέλλο. Και όχι μόνο αυτό, αλλά στο ίδιο μοντέλλο πίσω από κάθε περιοχή, τοποθεσία, κοίτασμα υπάρχει η παρουσία, έστω νοητή ή συμβολική, των ανθρώπων που έχουν συμβάλλει καθοριστικά στην ανάδειξη και καθιέρωση τους. Τα παραγωγικά μαγγάνια Δράμας φέρνουν στο μυαλό Γιάννη Χατζηπαναγή, οι θρυλικές Ασημότρυπες θυμίζουν Δημήτρη Ηλιόπουλο, η ιστορική Μαρλού της Θάσου δεν θα υπήρχε χωρίς Νίκο Επιτρόπου, τα σιδηρομαγγάνια Παλιάς Καβάλας οδηγούν την σκέψη στο Χρήστο Κοσμά. Όσο για την πολυμεταλλική Ολυμπιάδα και τις χαλκούχες Σκουριές, είναι πολλοί αυτοί που διαχρονικά έχουν συνδεθεί μαζί τους. Και βέβαια το κοίτασμα πετρελαίου φέρνει στο νου μου τον Γιάννη Χατζηεμανουήλ από την Θάσο, που εργάστηκε για πολλά χρόνια στη Δημόσια Επιχείρηση Πετρελαίου (ΔΕΠ), και υπήρξε συμφοιτήτης μου στη Σουηδία, συμπαίκτης στις ομάδες μπάσκετ και ποδοσφαίρου στην Ακρόπολη Στοκχόλμης, και παραμένει πολύ καλός φίλος. Η όποια επιστημονική και επαγγελματική σχέση συναδέλφων με αντικείμενα που έχουν διαχρονικά υπηρετήσει, είναι θέμα δεοντολογίας, αναγνώρισης και ιστορικής πραγματικότητας. Γιατί η ιστορία πρέπει πάντοτε να γράφεται σωστά! Εικόνες, συμβάντα, δεδομένα, αποτελέσματα που έχουν κοινό σημείο αναφοράς την σχέση τους με ιστορικά έργα κοιτασματολογικής έρευνας του ΙΓΜΕ. Τόσο εθνικά στοχευμένα στη βάση δημόσιας χρηματοδότησης, όσο και στο πλαίσιο ευρωπαϊκών προγραμμάτων, που από την πλευρά τους συνέβαλλαν επίσης τόσο στην οικονομική ενίσχυση του Ινστιτούτου όσο και στην ανύψωση του ευρωπαϊκού του προφίλ. Ακόμη, στην δεκαετία του 1980 κυρίως, λειτούργησαν οι Ομάδες Βασικής Κοιτασματολογικής Έρευνας (ΟΒΚΕ), υποδιαιρούμενες στις Υποομάδες Βασικής Κοιτασματολγικής Έρευνας (ΥΒΚΕ), δύο από τις οποίες ήταν αυτές της Σερβομακεδονικής και της Ροδόπης.

Είναι γεγονός ότι η καραντίνα μας έχει στερήσει την δυνατότητα να ζούμε κανονικά, όμως έχει από από την πλευρά δημιουργήσει ευκαιρίες για νέες απασχολήσεις και δραστηριότητες, κυρίως τα σαββατοκύριακα. Έχω από την πλευρά μου, σχεδόν με την έναρξη της πανδημίας, ξεκινήσει την συγγραφή βιβλίου με αναφορά σε διάφορες στιγμές και γεγονότα στα οποία συμμετείχα προσωπικά, δίνοντας έμφαση στους ανθρώπους που γνώρισα και που έφερε η ζωή να βρεθώ κοντά και μαζί τους. Οπωσδήποτε η γεωλογία και τα 29 όμορφα χρόνια που ήμουν στο ΙΓΜΕ αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι. Όλη η διαδρομή Ελλάδα-Σουηδία-Ελλάδα-Σουηδία, δοσμένη με απλό αφηγηματικό, περιγραφικό και απόλυτα ιστορικό τρόπο. Από το δοκίμιο λοιπόν ένα διαφοροποιημένο απόσπασμα που αφορά στην γεωλογική-κοιτασματολογική έρευνα του Παγγαίου.